Vincent van Gogh, Zelfportret (1889)

Hoewel zijn carrière van korte duur was en slechts tien jaar duurde, was Vincent van Gogh een buitengewoon productieve en vindingrijke kunstenaar. Hij experimenteerde met allerlei onderwerpen – landschappen, stillevens en portretten – maar zijn zelfportretten zijn de kunstwerken geworden die hem echt maakten tot de kunstenaar die hij was. Net als zijn voorganger Rembrandt, was Van Gogh een toegewijde beoefenaar van de kunst van het zelfportret. Hij heeft maar liefst 36 zelfportretten geschilderd. Zijn eerste probeersels dateren uit maart 1886, net na zijn verhuizing naar Parijs. Zijn laatste meesterlijke zelfportretten maakte hij tijdens zijn verblijf in het psychiatrisch ziekenhuis Saint-Paul-de-Mausole in Saint-Rémy. Dit canvas, dat in de National Gallery of Art in Washington hangt, is een van de laatste zelfportretten die Van Gogh schilderde.
            Gedurende de eerste maanden van zijn vrijwillige opname in dit ziekenhuis toonde Van Gogh weinig interesse in het schilderen van personen. Hij concentreerde zich in plaats daarvan op het omringende landschap. Maar begin juli 1889, toen Van Gogh aan het schilderen was in de velden in de buurt van het ziekenhuis, kreeg hij een zware inzinking, die een symptoom van epilepsie zou kunnen zijn. Hij was vijf weken lang compleet uitgeschakeld en enorm aangedaan door de ervaring. Van Gogh trok zich terug en weigerde nog naar buiten te gaan. Hij wilde zelfs niet naar de tuin. Dit schilderij is het eerste werk dat hij maakte nadat hij van dit voorval was hersteld. In een brief aan zijn broer Theo van begin september 1889, scheef hij:

Ze zeggen – en dat geloof ik heel graag – dat het moeilijk is jezelf te kennen – maar het is evenmin eenvoudig jezelf te schilderen. Zo werk ik op het ogenblik aan twee zelfportretten – bij gebrek aan een ander model – want het is hoog tijd dat ik wat aan de figuur ga doen. Aan het ene ben ik begonnen op de eerste dag dat ik op was, ik was mager en lijkbleek. Het is donkerpaarsblauw en het gezicht is witachtig met gele haren, dus een kleureffect. Maar daarna ben ik er weer een begonnen, een driekwart tegen een heldere achtergrond.

Dit zelfportret is een bijzonder krachtig schilderij, dat waarschijnlijk in één sessie is geschilderd, zonder het later nog bij te werken. Van Gogh heeft zichzelf hier werkend afgebeeld, gekleed in zijn schilderskiel met zijn palet en kwasten in zijn hand. In twee eerdere zelfportretten had hij zichzelf op dezelfde manier afgebeeld. Hoewel de houding en zijn intense getergde blik niet uniek zijn – denk maar aan de krachtige zelfportretten van Rembrandt – is de gekweldheid die uitgaat van dit schilderij onmiskenbaar. Het donkerblauwe en violette van het schort en de grond en het levendige oranje van zijn haar en baard vormen een opzienbarend contrast met de geel- en groentinten van zijn gezicht en versterken hoe uitgemergeld en ziekelijk bleek hij was. De dynamische, koortsachtige penseelstreken geven een ongebruikelijke urgentie en veelzeggendheid aan zijn portret. Het werk vormt een schril contrast met de andere zelfportretten die hij in dezelfde periode schilderde (te zien in Musée D’Orsay in Parijs) waarin hij kalmer en beheerster lijkt. Toch gaf Van Gogh de voorkeur aan het schilderij dat in Washington hangt, omdat dat zijn ‘ware karakter’ liet zien.

(Tekst van Kimberly Jones, gepubliceerd in de tentoonstellingscatalogus Art for the Nation, 2000).